NEUROPSYCHOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU GRAYA

Model ten wyrósł z krytyki koncepcji neurotyczności i ekstrawersji Eysencka; powstał w latach siedemdziesiątych XX wieku. Podkreśla on mechanizmy neurofizjologiczne. Dowodów na poparcie swoich koncepcji szukał autor w badaniach na szczurach. Gray próbował wyjaśnić związek temperamentu z poziomem aktywacji. Badał też wpływ nagrody i kary na przebieg uczenia się zwierząt. Gray podkreślał rolę indywidualnej wrażliwości we wpływie nagrody i kary podczas warunkowania klasycznego i instrumentalnego (Corr 2004, Strelau 2014). Odwoływał się do danych empirycznych dotyczących roli mózgowych ośrodków nagrody i kary. Na podstawie analizy odruchu mrugania i jego związku z ekstrawersją i neurotycznością u człowieka oraz analizy wyników badań nad zwierzętami, ujmującymi podawanie barbituranów, alkoholu oraz uszkodzenie płatów czołowych mózgu, które powodują nasilenie ekstrawersji, Gray wykazał, że: ekstrawertycy są bardziej wrażliwi, niż introwertycy na nagrody oraz brak kar, natomiast introwertycy, są bardziej wrażliwi na kary i brak nagród. Neurotyczność da się, zdaniem autora wyjaśnić za pomocą wrażliwości na wzmocnienia (nagrody i kary). Analiza biologicznego mechanizmu lęku u szczurów doprowadziła Graya do konkluzji, że zarówno introwersja, jak i neurotyczność są wtórne do dwóch cech temperamentalnych: lęku i impulsywności (Corr 2002, Corr 2004, Strelau 2014).

Na tej podstawie stwierdził, że temperament wynika z różnic indywidualnych w predyspozycjach do określonych emocji oraz, że przeżywane emocje to reakcje układu nerwowego wywoływane przez sytuacje mające własności wzmacniające. Zmienną, która pośredniczy w powstawaniu cechy lęku jest wrażliwość na kary, brak nagrody, lub też wrażliwość na nowości. Różnice indywidualne w impulsywności zaś, wynikają według Graya, z wrażliwości na nagrody i brak kary. Ze wzrostem wrażliwości rośnie lęk i impulsywność. Na ekstrawersję składa się, jego zdaniem, niski lęk i wysoka impulsywność, natomiast na neurotyczność, składa się wysoki lęk oraz wysoka impulsywność. Ostatnie badania Graya odnosiły się do jeszcze jednej cechy temperamentu – agresywności vs. obronności. Jego badania wykazały różnice indywidualne w reaktywności. Mówił on o hipotetycznych mechanizmach biologicznych cech temperamentu. Uważał, że temperament zależy od stanu ośrodkowego i konceptualnego układu nerwowego CNS (central nervous system oraz conceptual nervous system). W mózgu, zdaniem Greya, znajdują się 3 hipotetyczne układy sterujące zachowaniem emocjonalnym. W ich skład wchodzą specyficzne funkcje i struktury, które odpowiadają za neurologiczne podłoże trzech wymiarów temperamentu, które stanowią o różnicach indywidualnych we wrażliwości lub reaktywności. Pierwszym z układów jest tzw. behawioralny układ hamujący Behavioral Inhibition System BIS, od którego zależy wrażliwość na sygnały kary, braku nagrody lub nowości oraz reakcje lękowe przejawiane na te sygnały takie jak: hamowanie zachowania, wzrost aktywacji, czy wytężona uwaga. Układ ten składa się z 3 struktur nerwowych: hipokampa, okolic przegrody oraz pierścienia Papeza. Podstawową strukturę stanowi tu układ przegrody hipokampa. Działanie układu BIS składa się na reaktywność, która decyduje o różnicach indywidualnych w poziomie lęku – cechy (Corr 2002, Strelau 2014). Gray twierdzi, że podanie środków farmakologicznych takich jak: barbiturany, benzodiazepiny, czy też podanie alkoholu zmniejsza poziom lęku, ponieważ zmniejsza się wówczas wrażliwość BIS. Drugi układ regulacji, to behawioralny układ aktywacyjny Behavioral Activation Sysytem BAS (zwany też: Behavioral Approach System). Jest on mniej poznany, niż układ BIS. Gray twierdzi, że reaktywność tego systemu związana jest z zachowaniem wzmacnianym pozytywnie, w jego skład wchodzą takie emocje jak: uniesienie, szczęście, nadzieja. Możliwymi strukturami nerwowymi, obejmującymi BAS są: zwoje podstawy mózgu, włókna dopaminergiczne (śródmózgowie), jądra wzgórza, a także okolice kory nowej. Wchodzą one w skład dwóch układów ruchowych: ogoniasty i accumbens. Ten pierwszy odpowiedzialny jest za kodowanie związków pomiędzy bodźcami nagrody lub braku kary a reakcjami, powstaje wówczas program reakcji ukierunkowany na cel. Ten drugi zaś odpowiada za projekcję impulsów nerwowych z jadra migdałowatego do jądra półleżącego. Trzeci układ, to tzw. system walki/ucieczki Fight/Flight System (FFS) kieruje on zachowaniem emocjonalnym i odnosi się on do przeżywanej złości. Różnice indywidualne zależą tu od stopnia reaktywności tego systemu na bezwarunkowe bodźce awersyjne. Reakcją na nie jest agresja lub ucieczka. Podstawą biologiczną tego systemu jest: jądro migdałowate, podwzgórze przyśrodkowe i istota szara. Krytyka całej teorii Graya odnosi się do tego, że brak jest satysfakcjonujących dowodów empirycznych potwierdzających występowanie granic między systemami FFS a BIS (Strelau 2014).